Frank Lekens

Beginpagina
Nieuw op de site
Blog

Publicaties
Vertalingen online
Recensies

Shakespeare
John Donne
Edmund Spenser
Philip Roth
Cynthia Ozick
Henry James

Downloads
Links
Live ondertiteling
Contact
Zoeken

Statistieken/Privacy

Live ondertiteling

Ondertiteling

Ik werk al sinds 1996 als ondertitelaar, vooral voor de publieke omroepen. Ongeveer sinds de eeuwwisseling werk ik ook mee aan een van de meest enerverende vormen van ondertiteling die ik ken: live ondertitelen. Het is een spannende en soms ook wat onbevredigende manier van vertalen. Bij ondertitelvertalingen moet je als vertaler wel vaker een compromis sluiten tussen snelheid en kwaliteit, als reportages of interviews bijvoorbeeld onder grote tijdsdruk moeten worden vertaald voor een nieuwsrubriek. Maar bij live ondertitelen heeft snelheid de absolute prioriteit en is er helemáál geen tijd om ergens dieper over na te denken, laat staan iets op te zoeken (al is het maar de spelling van een naam).

Alles gaat in één take, zonder bedenktijd of gelegenheid voor correcties. Dat werkt zo: één vertaler fungeert als een soort simultaantolk die de sprekers vertaalt. Dit wordt bijna altijd gedaan door iemand die 'in het dagelijks leven' ondertitelvertaler is, en daardoor vanzelf al gewend om vertalingen een beetje in te korten, essentiële informatie eruit te pikken en ruis weg te filteren. Want anders dan een congrestolk moet deze ondertiteltolk niet álle gesproken tekst tot in het kleinste detail repliceren: dan produceren ze zoveel tekst dat de typers het niet meer kunnen bijbenen.

Er zit namelijk een tweede vertaler bij, die de door zijn of haar collega gesproken vertaling zo snel mogelijk intikt. Dat behelst iets meer dan alleen 'simpel typewerk', zodat dit ook altijd wordt gedaan door een ondertitelvertaler: die kan een niet helemaal goed lopende zin al typend nog wat gladstrijken, of de tekst nog iets verder indikken als het anders niet bij te benen is.

Het uitzendsignaal krijgt een minieme vertraging ten opzichte van het echte live signaal. (Die vertraging bedraagt doorgaans 30 tot 60 seconden. Met 30 seconden lukt het vaak nog net om de vertaling op tijd af te hebben, 60 seconden is wat dat betreft eigenlijk ideaal.) In een andere ruimte zit een derde medewerker (de 'titelaar') die de aldus geproduceerde titels in beeld zet. De vertraging van het uitzendsignaal stelt de titelaar in staat de ondertitels in beeld te zetten zoals we dat van ondertitels gewend zijn: zodra een spreker iets zegt, komt de vertaling in beeld. Als er zonder vertraging werd uitgezonden, zou de vertaling vele seconden achter de spreker aan hobbelen. Dat is heel hinderlijk voor de kijker.

Maar ook die vertraging blijkt bij kijkers twee misverstanden op te roepen. Het eerste misverstand is dat de vertraging misschien ruimte biedt om de ondertitels te 'verbeteren' of 'bewerken'. Dat is niet het geval. Tolk en typer zitten in één constante stroom te tolken c.q. typen: van bedenktijd of opzoektijd is geen sprake. Méér vertraging helpt daar ook niet bij. (Dat 60 seconden vertraging soms toch iets beter is voor de kwaliteit dan 30 seconden, heeft een andere reden. Bij het absolute minimum van 30 seconden vertraging zit je sneller tegen het punt aan dat de typer nog niet is uitgetypt terwijl op het vertraagde signaal de ondertitel eigenlijk al in beeld moet worden gezet. Zeker bij lange, inhoudelijk lastige verhalen zit je dan sneller tegen die grens aan.)

Het tweede misverstand wordt veroorzaakt doordat kijkers niet beseffen dat het uitzendsignaal is vertraagd. De meestvoorkomende opmerking over live ondertiteling op Twitter is: 'tekst staat al in beeld voordat het gezegd wordt: hoezo live?'

Dat tekst soms iets eerder in beeld verschijnnt, is helaas niet altijd te vermijden. Strikt genomen geldt het eigenlijk voor élke ondertitel die mooi op tijd verschijnt, dus zodra de zin wordt uitgesproken. Bij elke ondertitel staat immers het laatste woord al in beeld zodra alleen nog maar het eerste woord is uitgesproken. Nu zal dit de meeste kijkers niet opvallen. We zijn eraan gewend dat ondertiteling op die manier 'gelijkloopt' met de spreker. Maar bij live ondertiteling staat een titel soms nog opvallend veel eerder in beeld.

Dat valt goed te verklaren. Het komt bijvoorbeeld vaak doordat de zin begint met lange pauzes en aarzelingen. De titelaar denkt logischerwijze: de vorige zin is afgelopen, de spreker lijkt aan zijn nieuwe zin te beginnen, ik heb deze vertaling klaarstaan, ik moet die nu in beeld zetten. Maar soms houdt het aarzelen heel lang aan, of komt er ineens eerst nog een zinnetje dat tolk en typer in de haast hebben moeten overslaan, en dat dus niet vertaald is. En dan heeft de titelaar de nieuwe ondertitel 'fout', want 'veel te vroeg', in beeld gezet. Althans, dat zou je kunnen denken. 'Is de ondertitelaar soms helderziend?' wordt er in zo'n geval vaak getwitterd. Maar de titelaar zou pas echt helderziend zijn als hij had geweten dat hij met die de titel had moeten wachten. De titelaar luistert alleen naar het vertraagde uitzendsignaal en kan niet altijd weten dat er zo'n lange adempauze aankomt, of dat er eerst nog een onvertaalde zin wordt uitgesproken. Dat is de simpele verklaring voor het onvermijdelijke, maar voor nietsvermoedende kijkers soms wat surrealistische effect dat tijdens een 'live' uitzending al een vertaling in beeld verschijnt van iets wat pas vijf of zes seconden later wordt gezegd.

Inhoudelijk levert live ondertiteling natuurlijk wisselende resultaten op. Nog veel meer dan gewone ondertitels is zo'n vertaling afhankelijk van je concentratievermogen en de vorm van de dag, en vooral ook van de aard van het onderwerp. Sommige programma's en onderwerpen zijn eigenlijk per definitie te moeilijk om bevredigend live te kunnen vertalen. Een razendsnelle dialoog is vaak nauwelijks te doen (vooral als het gesprek helemaal nergens over gaat!) en snel gemonteerde documentaires of diepte-interviews met een wetenschapper over een ingewikkeld onderwerp zijn helemaal recepten voor een ramp.

In zo'n geval moet de gebrekkige ondertiteling overigens ook eerder de programmamaker dan de vertaler worden aangerekend. Bij een Amerikaans presidentsdebat of een toespraak van Obama die je live wilt uitzenden, is live ondertiteling ook de enige optie. Maar nodig je een belangrijke buitenlandse deskundige in je programma uit, dan komt een interview alleen goed tot zijn recht als je ook vertalers de tijd gunt om het van een degelijke ondertiteling te voorzien. Doe je dat niet en zend je het toch live uit, met alle mogelijke vertaalfouten en lacunes vandien, dan is dat nooit uit noodzaak maar altijd een keuze.

Maar op zijn best kan live ondertiteling een vertaling opleveren die in kwaliteit niet dramatisch onderdoet voor een gewone spoedvertaling. Een heel goed voorbeeld van een geslaagde live-vertaling vind ik de overwinningsspeech van president Obama uit 2008. De online versie bovenaan deze pagina bevat de oorspronkelijke live ondertiteling die toen is uitgezonden. Vergeleken met een reguliere ondertitelvertaling is hij misschien niet perfect, maar ik vind hem heel indrukwekkend als je bedenkt dat hij destijds live is gemaakt, zonder één minuut bedenktijd (door Moon van der Meulen, Petra van der Eerden, Christien Pennings en Marcel Hubregtse – en dat nota bene ergens om half zes 's ochtends, aan het eind van een hele nacht doorwerken voor de Amerikaanse verkiezingen).

Voor meer informatie over ondertitelen en ondertitelsoftware zie mijn pagina met links.